"an independent online kurdish website

پێشەکی: دوای ڕێککەوتنی ئامریکا لەگەل تاقمی تێرۆریستی تاڵەبان و پشت گوێ خستنی دەسەڵاتی فەرمیی ئەفغانستان لەو ڕێککەتنەدا و پاش دەسپێکردنی چوونەدەری هێزی چەکداری ئامریکا و هاوپەیمانەکانی لە ئەفغانستان و

شێمانەی بەتەنیا هێشتنی دەوڵەت و خەڵکی ئەفغانستان لەبەرابەر هێرشی تێرۆریستانی تاڵەبان، کە وەک خەیانەتی ئامریکابە خەڵکی ئەفغانستان و شکستێکی سەرشۆڕانەی دیکە پاش “ڤییەتنام” ناو دەبرێ، لە ناو کوردانیش باسی ئەوە هاتە پێش کە گەر ئامریکا ئیراق بەجێ هێڵێ (دیارە ئیراق و ئامریکاش رێککەوتنێکیان لە نێوان دا هەیە کە تا کۆتایی ئەمساڵ هەرچەشنە چالاکیەکی نیزامیی ئامریکا کۆتایی دیت و تەنیا ژمارێک هێزی نیزامی بۆ راهێنانی سەربازی و ئەمنیەتی دەمێننەوە. کە ئەگەری چوونەدەری ئەوانیش لە داهاتوودا کەم نییە)، حکوومەتی هەرێمی کوردستانیش بوونی دەکەوێتە مەترسیی هێرشی نەیارانی کورد کە دەتوانێ وەک گرتنەوەی کەرکووک، گەلەکۆمەی دەوڵەتانی ئێراق و ئێران و رەنگە بەهاوکاریی دەوڵەتی تورکیا بێت.کە ئەنجامی هەرەس هێنانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەبێ. ئەم بۆچوونە پاش هەرسهێنانی دەوڵەت و هێزی چەکداری ٣٦٠ هەزارکەسیی ئەفغانستان لە ناو کوردان دا بەهێزتر بوو .

دیارە خەڵکانی جیاواز بە ئامانجی جیاوازەوە ئەو باسە(ئەگەری هێرش کردنە سەر باشوور و رووخانی دەسەڵاتی هەرێم)یان هێناوەتە ئاراوە. کە هەڵوێست گرتنی کاربەدەستانی هەرێمی کوردستان و لەوانە مەسعوود بارزانی سەرۆکی پارتی دێموکراتی لێکەوەتوەتەوە. کە هەموویان باس لە خۆڕاگری و تەفروتووناکردنی هێرشبەران دەکەن. ئەگەرچی رەنگە بێجگەلە چالانی کورد، تاک و تووک کەس یا ناوەند و تەنانەت دەوڵەتی دژی کورد ئەو باسەیان ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەخۆ هێنابێتە ئاراوە، کە مەبەستی دوژمنکارانەیان ئاشکرایە، بەڵام زۆرێک لە رووناکبیران و رخنەگرانی کورد، وەک دڵسۆزیی بو پێشگرتن بە ئەگەری هەر کارەسات و رووداوێکی خراپ، دەسەڵاتی هەرێمیان لە کەموکووڕیەکانی ئاگادار کردوەتەوە و هوشداریان داوە کە گەربێتو هۆکارەکانی هەرەس هێنانی دەوڵەتی ئەفغانستان بەهێند نەگرن، بێگومان لە ئەگەر هەر پیلانێکی لەو چەشنەدا، زەرەرمەندی سەرەکی ئەو دەسەڵاتە و پاشان خەڵکی باشووری کوردستان دەبن.

منیش وەک کوردێکی چالاک لە بواری میدیا کە زۆرتر وەک رخنەگر چالاکیم هەبووە، بە ئەرکی خۆم زانی روانگە و بۆچوونی خۆم لەم بارەوە بەئاگاداریی هاونیشتمانان و هاوکات دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان بگەیەنم. پێویستە ئەوەش زیاد بکەم  گەرچی بەداخەوە رخنەگرتن لە لای ئێمە هێشتا جێگەی شیاوی نییە و رخنە پۆزوتیڤ وەرناگیرێ. بەتایبەت کاربەدەستی حکوومەتی هەرێم و هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار بەشێوەیەکی گشتی هەر رخنەگرتنێک دەبەنە بواری دوژمنکارییەوە، سەرەڕای ئەمانە ئەوەی پێوەندیی بە منیوە هەیە، لە ماوەی تێکۆشانی میدیاییم دا هەوڵم داوە بەئینسافەوە هەڵوێست و رخنەبگرم و گەر هەنگاوێکی هەرێمم بە دروست زانیبێ، راشکاوانە ،ەرک ئەرکی خۆم پشتیوانیم لێکردوە. کە دەتوانم پرسی رێفراندۆمی ساڵی ٢٠١٧ بەنموونە بێنمەوە کە سەرەڕای هەموو رخنەکانم لە دەسەڵاتی هەرێم و بەتایبەت شێوەی دەسەڵاتداریی و سیاسەتی مەسعوود بارزانی، بە بڵاوکردنەوەی ڕاگەیەندراوێک لەو رێفراندۆمە پشتیوانیم کرد.

ئیستەش وەک ئەرکی سەرشانم ڕوانگە و بۆچوونی خۆم لەسەر شێوەی دەسەڵاتداریی هەرێم و ئەگەرەکانی داهاتوو، بەتایبەت پاش چوونە دەری ئامریکا لە عێراق ( لەسەرەوە باسم کرد)، لە چوارچێوەی ئەم نووسراویەدا بۆ ئاگاداریی بەرێوەبەرانی حکوومەتی هەرێم و قەزاوەتی هاونیشتمانان دەخەمەروو.

بەشی یەکەم: لە داگیر کردنی ئەفغانستانەوە تا رووخانی دەسەڵاتی دانراوی ئامریکا و گەڕانەوەی تاڵەبان

کاتێک ئامریکا پاش رووداوەکانی ١١ی سپتامبر، بەمەبەستی لێدانی تێرۆریزمی ئیسلامی بەگشتی و ئەلقاعیدە بەتایبەتی، هێرشی کردە سەر ئەفغانستان و دەسەڵاتی تالیبانی بە هاوکاریی هێزکانی ئیئتلافی باکوور جێگیر لە دۆڵی پەنجشیر(هێزە جیهادیەکانی دژی تالەبان) رووخاند، بەمەبەستی بەرەوپێشبردن و بەکردەوە گەیاندنی ئامانجەکانی خۆی، واتا جێگیرکردنی دەسەڵات و هێژمونی لە ناوچەکە، دەسەڵاتێکی نوێی لەو وڵاتە لە ژێر ناوی “کۆماری ئیسلامیی ئەفغانستان” لە سەربنەما و قەوارەی رژیمە دیموکراتیەکان دامەرزاند. کە لە ڕاستیدا مەبەست نەتەوە  سازیی و دەرهێنانی ئەفغانستان لە قەوارەی تایفەیی و بەنەتەوەکردن بوو، تا ببێتە نوێنگە‌‌یەک بۆ وڵاتانی ئیسلامی. ئەوە بوو کەوتە مۆرە کۆکردنەوە و دەوڵەت و سەرکۆمار و پارلەمان(لویی جەرگە) پێکهێنان و هاوکات بەلێشار پوول و پارەی رژاند و سپا و هێزی نیزامی و پۆلیسی سەرلەنوێی و بە پێوەرەکانی خۆی دارشتەوە. پاش ماوەیەکی کەم ناوەندی جۆربەجۆری دێموکراتی و ئازادیی سیاسیی(نیسبی) و بەتایبەت ئازادیی بۆ ژن لە بواری جۆربە جۆر هاتنە ئاراوە. واتا هەموو چت بەرواڵەت وا دەچوونە پێش کە ئامریکا دەیویست.

بەڵام خالێکی هەرە گرنگ کە ئامریکا لێی خافڵ بوو، قەوارە و پێکهاتەی عەشیرەیی- تایفەیی و داواکەوتوویی ئەفغانستان بوو کە لە ڕاستی دا لەمپەرێکی گەورە لە بەرابەر ئەو پلانە ستراتیژیکیەی ئامریکا بوو. هەرچەند خودی پلانەکەش تەنیا رووکەش بوو و لە راستیدا دیموکراتیزەکردنی بنەڕەتی و ڕاستەقینەی ئەفغانستانی رەچاو نەدەکرد.

هەر پاش دامەرزانی دەسەڵاتی نوێ لە ئەفغانستان و ڕژانی دولاری ئامریکائئ و یۆرۆی ئورووپایی، نابەرابەری و هەڵاواردن لە دەسەڵات دەرکەوت. بەهۆی نەبوونی پلانێکی عادڵانە و گونجاو لەگەل هەلومەرجی عەشیرەیی ئەفغانستان، کە لە نەتەوە و کەمە نەتەوە و تایفەی جیاوازی پێکهاتوە، چەند تاقمی مافیایی لە یەک دوو نەتەوە دەستیان بەسەر جومگەکانی دەسەڵات و دارایی دەوڵەت دا گرت، کە ئاکامی سەرهەڵدانی گەندەڵی و کڕینی خەڵک بە پارە و پلە بوو. ئەم گەندەڵییە هەموو بوارەکانی دەسەڵاتی گرتەوە و وایلێهات تەنانەت ئامریکاییەکانیش ملیان دا بە گەندەڵی و مافیاگەریی و قەبوولیان کرد. چوونکە پێیان وا بوو بەو شێوە باشتر پلانەکانیان جێبەجێ دەبێت.

بۆ زانیاریی زیاتری خوێنەر کۆمەڵگەی ئەفغانستان لە زیاتر لە ٤٠ نەتەوە و کەمە نەتەوە و تایفە پێکهاتوە و هێشتا بەو ئاستە نەگەیشتوە کە هەموویان خۆیان وەک “ئەفغان” پێناسە بکەن و وەک یەک نەتەوە دەرکەون. هەرئەوەش یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی پێشهاتنی هەلومەرجی ئیمڕۆی ئەفغانستانە.  نەتەوە و کەمەنەتەوە و تایفەکانی ئەفغانستان بریتین لە: ۱- پشتون ۲- تاجیک ۳- ئوزبەک ۴-هەزاره  ۵- تورکمن ۶- بەلووچ  ۷- ئیماق  ۸- نورستانی ۹- پەشەیی  ۱۰- تورک ۱۱- عەرەب ۱۲- سادات  ۱۳- پامیری (واخانی یەکان،  منجانی یەکان، شغنانی یەکان، ئەشکاشمی یەکان، زیباکی یەکان و سنگلیچی یەکان) ۱۴- گەجەر ۱۵- مەجددیان ۱۶-قەرخیز  ۱۷-کورد ۱۸-قرلق ۱۹- خواجه گان  ۲۰- قزلباش  ۲۱-قەزاق ۲۲-یەفتلی  ۲۳- تاتار ۲۴-براهوی  ۲۵-بەیات  ۲۶-  جەمشیدی  ۲۷- پراچی ۲۸- ئورمر ۲۹- مغول ۳۰- شاخیلان – ۳۱- لقیان – ٣٢ لوڕخابی ۳۳- تیموری ۳۴- گوَر ۳۵- خلیلی ۳۶- سوریان ۳۷- سجانی ۳۸- چنگری(مسلی)  ۳۹- سیکان ۴۰ جوگی – ۴۱- یەهود و…

پاش هێرشی ئامریکا و هاوپیمانانی بۆ سەر دەسەڵاتی تاڵەبان، ئەگەرچی ئەو دەسەڵاتی رووخا، بەڵام تاڵەبان ناوەندەکەی بۆ پاکستان(باوکی رووحیی تاڵەبان) گواستەوە و شەڕکەرەکانی لە زۆربەی ناوچەکان شاخاویەکان و لە دەرەوەی شارەکان مانەوە و شەڕیان دژی ئامریکا و دەوڵەتە دەسنیشانکراوەکەی درێژە پێدا. ئەم رەوەندە نزیک ٢٠ ساڵ درێژەی کێشا و ئامریکا و هاوپەیمانە ئوروپاییەکانی لەم ماوەدا زیاتر لە ٢٠٠٠ میلیارد دولاریان لە ئەفغانستان هەزینەی هێزی نیزامیی و دەوڵەت و چەک و چۆڵ کرد ، بەڵام هیچ پێشکەوتنێکیان نەلەباری نیزامی و دەرکردنی تاڵەبان بەدەست هێنا؛ نەش قەوارەی حکوومەت گۆڕانی بەسەردا هات وا هەروا بە گەندەڵی و ناکارامەیی مایەوە. کە دزیی،بەرتیل وەرگرتن، نیپۆتیزم(خزم خزمێنی) و نان بەقەرزدان بەرچاوترین یان بون. تا ئاخری دوناڵد تراپب و ڕاوێژکارانی بەو ئەنجامە گەیشتن کە نە دەتوانن تاڵەبان لەبەین بەرن، و نەش دەسەڵات لە کابول دەتوانێ چآکسازیی بکات. بەشێوەی دیار ترامپ ڕایگەیاند کە : “بەو دەوڵەتەی کە لە کابول هەیە، ئێمە هیچمان پێناکرێ و بێهوودە پارە بە فیڕۆ دەدەین. ئەوە داعەش و تالەبان دژی یەک خەریکی شەڕن. با ئێمە لێیان گەرێن یەکتر لەنێو بەرن.”( گێڕانەوەی زارەکی).ئەوەبوو وتوێژیان لەگەل تالەبان دەسپێکرد و سەرەنجام لە “دەوحە”ی قەتەر، پاش چەندین دانیشتن رێککەوتنامەیەکیان واژۆ کرد کەلە دووخاڵی سەرەکی پێک هاتبوو: ١ – ئامریکا و هاوپەیمانانی هەموو هێزەکانیان تا ئاخری ئاگۆستی ٢٠٢١ لە ئەفغانستان ببەنەدەر. ٢ – تالەبان بەڵێن دەدات کە ئیجازەی تێکۆشان بە هیچ هێزێکی تێرۆریستی و لەوانە ئەلقاعیدە لە ناوچەی دەسەڵاتی نەدات. دیارە وەک دەرکەوتووە، ئەو رێککەوتنامە خاڵی دیکە و بەتایبەت چەند خاڵی نهێنی لەخۆ گرتوە کە نە ئەمریکا و نە تاڵەبان ئاشکرایان نەکردوە.

پاش کۆتایی هاتنی ماوەی سەرکۆماریی ترامپ و هاتنە سەرکاری “بایدن”، دەسەڵاتی نوێ لە ئامریکا وەفاداریی خۆی بە رێککەوتنەکە لەگەل تالەبان ڕاگەیاند. کاتێک لە “جەو بایدن” پرسیار کرا کە هۆکاریی درێژەدانی رێبازی ترامپ چێ‌یە؟ وەڵامی دایەوە کە هەر رۆژێک بێت ئێمە دەبێ کۆتایی بە  “شەڕە بێ کۆتاییەکان” بێنین. هێشتا ماوەیەک بە کاتی چوونەدەری هێزی ئامریکا و هاوپەیمانەکانی مابوو کە بایدن ڕایگەیاند زووتر لە وادەی دیاریکراو، کشانەوەی هێزەکانی وڵاتەکەی لە ئەفغانستان دەستپێدەکاتت. ڕاست چەند رۆژ داوای ئەم قسانە بوو کە جم و جووڵی تاڵەبان زیادی کرد و چەند شار و شارۆچکەیان گرتەوە.

هاوکات هێزەکانی ئەفغانستان کە ژمارەیان بەڕواڵەت و بە فەرمی ٣٦٠ هەزار کەس دەبوو ، کاتێک دڵنیا بوون ئامریکا پشتیانی بەرداوە، بەیەکجاری ورەیان ڕووخا و لە زۆر شوێن بێ تەقە سەنگەرکانیان تەحویلی تاڵەبان دەدا. پێویستە هر ڵێرە ئیشارە بەوەش بکەم کە ڕاستە ژماری هێزی چەکداری ئەفغانستان ٣٦٠ هەرزار کەس ڕادەگەیەندرا، بەڵام لە راستیدا ژمارێکی زۆری “بن دیوار” واتا تەنیا ناویان بۆ مووچە لە لیستی هێزە چەکدارەکاندا بوو. کە ئەمەش بە لایەنێکی دیکەی گەندەڵی دەوڵەت و کاربەدەستانی بە ئەژمار دێت.

لە ماوەیەکی کورتی چەند حەوتوویی دا ئامریکا و هاوپەیمانانی (پێش وادەی دیاریکراو) زۆربەی هێزەکانی خۆیانیان لە ئەفغانستان کشاندەوە، هاوکات تاڵەبان پێشرەویەکانی خۆی درێژە پێدا و هێزەکانی دەوڵەت، ئوردوو(ئەرتەش) و پۆلیس‌ سەرەنجام تووشی داڕمان و ئاشبەتاڵ هاتن و ئەشرەف غەنی (سەرکۆمار) یش بە زیاتر لە ١٥٠ ملوێن دولارەوە بەشەو هەڵات. بەوشێوە کۆتایی بە ٢٠ ساڵ دەسەڵاتی دانراوی ئامریکا لە ئەفغانستان هات.

دیارە پێویستە ئیشارە بەوە بکرێ کە لەو ماوەدا سەرەڕای هەبوونی دەسەڵاتێکی گەندەڵ و دز و ناکارامە، بەهۆی هەبوونی فەزایەکی شێوە دیموکراتیانە و ئازادیی و ئازادیی فەردی، لە زۆرێک لە شارەکان و بەتایبەت کابول(پێتەخت) چەشنێک لە کەش و هەوای دێموکراتی سەریهەڵدابوو کە بەکورتی دەکرێ ئیشارە بە هەبوونی ڕاگەیەنەریی (تا ڕادەیەک) ئازاد وەک تەلەفزیون و چاپەمەنی و ئینتێرنێت بکرێت. هاوکات سەرهەڵدانی سەندیکا جۆربەجۆرەکان، هەبوونی ئازادیی تاکەکەسی و لە هەموو گرینگتر ئازادیی ژنان و بەشداریان لە ژیانی کۆمەڵایەتیی و چالاکبوونیان لە بواری جیاواز بوو. هەروەها لەم ماوەدا کۆمەڵگەی مەدەنی پێشکەوتنێکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی کە هەموو ئەمانە دەبێ بە دەستکەوتی کۆمەڵانی خەڵک و کۆمەڵگەی ئەفغانستان لە ماوەی ئەو ٢٠ ساڵە دا بزانرێت ، کە بێگومان توانیویە گاریگەییەکی زۆر لەسەر کۆمەڵانی خەلک و بەتایبەت لاوان دابنێ. هەرئەم گاریگەرییەیە کە ئەمڕۆ دەتوانێ بنەمای سەرهەڵدانی خۆڕاگرییەکی جەماوەری – مەدەنی(بەتایبەی لە نێو ژنان و لاوان دا)دژی دەسەڵاتی رەشی تاڵەبان بێت. چوونکە هەلومەرجی ئیمڕۆی ئەفغانستان لەگەل سەردەمی دەسەڵاتی یەکەمی تاڵەبان زۆر جیاوازە. هەر ئەوەشە کە تاڵەبان بەڕواڵەت ڕادەگەیەنێ کە گۆڕانی بەسەردا هاتوە. هەرچەند بە گومانەوە چاو لە بەڵێنەکانی تاڵەبان دەکرێ، بەڵام هەموو ئەمانە ئایەندە و چەند و چۆنی رێزبەستی کۆمەڵگە لە ئاست تاڵەبان و دژکردەوەی ئەو هێزیە دەریدەخات.

لە کۆتایی ئەم بەشە هۆکارەکانی رووخانی دەسەڵاتی ٢٠ ساڵەی سەربەئامریکا لە ئەفغانستان بەکورتی دەسنیشان دەکەم  کە بریتین لە :

١ . نەبوونی باوەڕ بەخۆ لە دەسەڵات و پشت بەستن بە هێزی مادیی و نیزامیی ئامریکا. هاوکات بوونی چەشنە مافیایەک لە دەسەڵات کە ئەوەی لای گرنگ نەبوو برژەوەندیی گەل و نیشتمان بوو.

٢ . نەبوونی هەستێکی یەکگرتوویی نەتەوەیی (ئەفغان) و دابەش بوون لە نێوان نەتەوە و کەمەنەتەوە و تایفەکاندا. کە چەند تاقمی یەک دوو نەتەوە دەسەڵات بەدەستەوە دەگرن و ئەوانی دیکە دەخەنە پەراوێزەوە.

٣ . بێ باوەڕی و توورە بوونی گشتی(کۆمەڵانی خەڵک) لە دەسەڵاتی گەندەڵ و دز. بەشێوەیەک کە کۆمەڵانی خەڵک ئەو دەسەڵاتەیان بە هی خۆ نەدەزانی و بەهیچ چەشنێک لەبەرابەر تاڵەبان دا پشتیوانیان لێ نەکرد.

٤ . هەبوونی گەندەڵیی و بن دیوار لەنێو هێزی چەکدار. بەشێوەیەک کاتی هێرشی تاڵەبان لە ٣٦٠ هەزار چەکداری ئوروو (لەشکەر)، پۆلیس و هێزی ئاسمانی؛لە ماوەی ١٠ رۆژدا لە تاڵەبان( کە دەگوترێت بە ٦٠ هەزار چەکدارەوە هێرشەکانی دەسپێکرد) هەرەسیان هێنا. کە یا سەنگەریان چۆلکرد و هەڵاتن، یا چوونە ریزی تالەبانەوە.

٥ . هەڵاواردنی تایفەیی لەنێو هێزی چەکدار و ئیدارەی دەوڵەت و تەنانەت کۆمەڵگە.

٦ . هەبوونی بێ باوەڕیی لە نێو هێزەچەکدارەکان و نەبوونی هەست و سۆزی نیشتمان پەروەریی، کە سەرەکیترین هۆکاری داڕمانی هێزی چەکداری ڕاهاتوو بە تێکنیکی شەڕ و خاوەنی پێشکەوتووترین چەک لە بەرابەر تاڵەبانی کلاشینکوف بەدەستی موتور سواردا.

بەشی دووەم :حکوومەتی هەرێمی کوردستان، ئەزموونەکانی تا ئێستا

بۆ ئەوە دەقەکە زۆر درێژ نەبێتەوە، یەکڕاست دەچمە سەر باسەکەم. نایشارمەوە منیش یەکێک لەوانەم کە لەو باوەڕەدا دام کە گەر بێتو هەر هێرشێکی دەرەکی(مەبەست دەرەوەی هەرێمی کوردستانە) بکرێتە سەر حکوومەتی هەرێم ، نە حکوومەت و نە هێزی چەکداری بەرگە ناگرن و بەداخەوە تووشی هەرس دێن و دیسان کارەستات روودەکاتەوە باشووڕ و تێکڕای نەتەوەی کورد لە هەرچووارپارچە داخدار و تازیەبار دەبن.

لە پێشەکیی ئەم دەقەدا باسی هەڵوێست گرتنی کاربەدەستانی حکوومەتی هەرێم لە ئاست ئەو بیر و بۆچوونانەم کرد کە خەڵک و بەتایبەت رووناکبیران پاش رووخانی دەوڵەتی ئەفغانستان و بەراوەردکردنی حکوومەتی هەرێم لەگەل چۆنیەتی ئەو هەرەس هێنانە کرد. کە ڕاگەیەندراوی فەرمیی مەسعوود بارزانی نموونەی هەر دیاری ئەو بەرسڤدانانەیە.

گەرچی بەڕواڵەت بارزانی لە حکوومەتی هەرێم دا هیچ پلەیەکی نییە، بەڵام جار جار بێ ئەوە لە جێگەیەک یا ناوەندێک پەسند کرابێ، پاشناوی “مەرجەع” لە ناوەکەی زیاد دەکەن . لەکاتێکدا تەنیا دەبێ وەک سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان ناو ببرێ و حیسابی بۆبکرێ. بەڵام لە کردەوەدا دەبینرێت، هێشتا خاوەن پلەیەکی سەرترە لە نێچیروان بارزانی(سەرۆکی حکوومەت)، کە ئەمە تەنیا دەرخەری ئەو ڕاستیەیە کە قەواری دەسەڵاتی هەرێم لە کردەوەدا عەشیرەییە. هەر ئەوەشە کاتێک پلەدارێکی بیانی دەچێتە هەرێم، دەبێ پێش هەموو چاوی بە مەسعوود بارزانی بکەوێ، پاشان رەنگە سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی حکوومەت ببینێ( هەرچەند ئەوانیش هەر برازا و کوڕی بارزانین). بەڵام مەگەر بە هەڵکەوت ئەگینا کەس ناچێتە سەردانی سەرۆکی یەکێتی نیشتمانی. لەکاتێکدا هەردوو حیزب بەڕوواڵەت شەریک و کەم و زۆر برابەشن لە داهات و دەسەڵاتدا؟

ئەگەر لەو بنەما عەشیرەییە بگەڕین کە بەداخەوە لە هەموو شووین بە دواکەوتوویی وەردەگیرێت، با چاوێکی خێڕا بەسەر مێژووی حکوومەتی هەرێم دا بگێرین و ببینین لە نێزیک بە سی(٣٠) ساڵی ڕابردوودا لە سەنگەری دیفاع لە باشوور چ کارنامەیەکی هەیە. با هەر لێرە ئەوە بڵیم کاتێک باسی حکوومەتی هەرێم دەکەم مەبەستم هەردوو حیزبی پێكهێنەریەتی، واتا پارتی و یەکێتی.

لە بەهاری ٩٢ بەهۆی شەڕی کوێت و سەرقاڵی و لاوازیی دەسەڵاتی بەعس، لە باشووری کوردستان ڕاپەرێنێک لە لایەن کۆمەڵانی خەڵکەوە سەریهەڵدا کە ئەنجامی ڕاماڵینی بەعس، هاتنەوەی ‌هیزی سیاسیەکان لەژێرناوی بەرەی کوردستانی و پێشمەرگە بوو . هەر لە یەکەم رۆژەکانەوە پارتی و یەکێتی سەرەڕای ئەوە لە بەرەیەکدا بوون، چوونە بواری دژبەری و رەقابەتەوە. بەوشێوە هەر لە سەرەتاوە بواری چالاکبوونەوەی بیری “جەلالی و مەلایی” یان بووژاندەوە. دەسبەجێ کەوتنە سەرباز گیریی و داڵدەدانی جاشەکان. بەداخەوە یەکیتی کە تا ئەوکات نوێنەرایەتیی هێزی وردەبورژوازیی شاری دەکرد و توێژێکی بەرینی خوێندەوار و رووناکبیری لە خۆگرتبوو، بە سیاسەتەکانی جەلال تاڵەبانی ، روی لە عەشیرەگەریی و لە رەقابەت لەگەل پارتی‌دا، ئەویش کەوتە جاش کۆکردنەوە.بەوشێوە هەردوولا فیکر و سیستەمێکی عەسکەری(سەربازی)یان بەسەر کۆمەڵگەدا زاڵکرد و رۆڵ و دەسەڵاتی کۆمەلانی خەڵک کە بەخوێنی رۆڵەکانی ڕاپەڕینی سەرخستبوو و ئەوانی لە هەندەران و بەتایبەت ئێران گێڕابوەوە،لە پەراوێز خرا.

بەڵام بەداخەوە زۆری پێ نەچوو بەعس بۆ گرتنەوەی کەرکووک هێرشی هێنایەوە، ئەمە یەکەم ئەزموونی پارتی و یەکێتی و هێزەکانی دیکە بوو کە نیشان بدەن تا چ ڕادەیەک بۆ پارێزگاریی لە ئەوەی ڕاپەڕین دەستی خستبوو، ئامادەن. بەداخەوە دیتمان هیچ بەرەنگارییەکی ئەوتوو (بێجگە لە چەند وردە شەڕ نەبێ) نەکرا و خەڵکیش کە زۆر لەسەر هێزەکانی یەكیتی و پارتی حیسابیان دەکرد، بەدوای هێزەکانەوە کەوتنە هەڵاتن و ئەنجامی “کۆڕەو”‌‌ـە کە بوو کە دیتمان چ کارەساتێک لە خەلک قەوما، کە تەنانەت وڵاتانی دەرەکیش بەزەییان بە کورددا هات. تا ئەوەی بە پێشنیاری بەرێز میتران سەرۆککۆماری سوسیالیستی فەرانسە و پشتیوانی چەند وڵات “ناوچەی دژە فڕین” ( NO FLY ZONE) لە لایەی ئەنجومەنی ئاسایشی رێکخراوی نەتەوەکانی یەکگرتوو بۆ پاراستنی کوردان لە قەڵاچۆ کردن پێک هات.

بەهۆی ئەو بڕیارەی ئەنجومەنی ئاسایش، بەعس بەهۆی لاواز بوون لە ناوچەی دژە فڕین (زۆنی ٣٦ دەرەجە) و پارێزگاری سلێمانیش( کە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش نەیدەگرتەوە) پاشەکشەی کرد، دیسان پارتی و یەکێتی گەڕانەوە و حکوومەتی هەرێم و پارلەمان و دەوڵەتیان دامەرزاند. کە ئەویش هەر لە ژێڕ سیبەری هێزی چەکداردا بوو، کە تا دەهات زیادیان دەکرد. بەشێوەیەک کەلە وەرگرین و داڵدەدانی جاشە ناو زڕاوەکان کە تەنانەت دەستیان بە خوێنی پێشمەرگە و خەڵک سوور بوو، کەوتنە پێشبڕکێ و رەقابەت و سەرەنجامیش هەرئەو جاشانە کە ئێستە ئیرە ناوی پیرۆزی پێشمەرگەیان پێ بەخشرابوو، شەڕێکی خوێناویی چەند ساڵەیان بەسەر ئەو دوو حیزبە و لە ڕاستیدا خەڵکی باشووری کوردستان سەپاند کە وێڕای هەزاران کوژراو، و “دیل ئیعدام کردن”، سەلماندی کە پارتی و یەکێتی ئەگەر شەڕی بەعس و سپای دەرەکیان پێ ناکرێ، لە شەڕی مەلایی و جەلالی و کورد دژی کورد زۆر ئازا و بە ورەن. ئەو شەرە و روداوەکانی داهاتوی، بەتایبەت بەکارهێنانی هێزی چەکدار و ئەمنیەتی و پێکهێنانی ترس و خۆف دژی هاووڕلاتیان و تەقە لە خۆپیشاندەران و تەنانەت تێڕۆری رخنەگران، سەلماندیان کە پێشمەرگە ڕاستەقینەکان لەناو هێزی چەکداریان دا دەوریان نەماوە و هێزەکانیان تەنیا بۆ شەڕی ناوخۆ و دژی خەڵک پەروەردە کردەوە.

ئەنجامی شەڕی ناوخۆ “باڵکانیزەکردن”ی باشووری کوردستانی لێکەوتەوە. بەوشێوەیە کە لە قۆناخی دوەمی شەڕی ناوخۆ، پارتی رووی لە بەعس کرد و بە پشتیوانیی تانگ و تۆپ و عەسکەری عیراق، یەکێتی لە هەولێر دەرپەڕاند و تا سلێمانی رویشت. لەولاوە ئێران ئەوەی بەقازانجی خۆی نەدەزانی پشێوازیی لە داخوازی یەکێتی کرد و بە پاڵپشتی سپای قودس و سپای پاسداران ، لە دژی هێرشێکدا شووێنە لەدەست چووەکانیان گرتەوە و دەرویشت کە هەولێریش بگرێتەوە، بەڵام هەڕەشەی تورکیە و عێراق سپای پاسدارنی ناچار کرد پێشرەویەکانی لە “دێگڵە” ڕاگرێ و بەشێوە باشوور بووە ذوو دەسەڵاتی مەلایی و جەلالی و هەرکامیان حکوومەت و پارلەمانی خۆیان لە هەولێر و سلێمانی پێک هێنا.

وەک دەبینین کە تا ئێستە لە یەکێتی نەتەوەیی و تێكشکاندنی هێرشی داگیر نەک هەر خەبەرێک نیە، بەڵکە تەنیا پەلکێشی هێزی داگیر کەر دەبینین و ئازایەتی لە شەڕی ناوخۆ.

پاش چەندساڵ تاڵەبانی و بارزانی ئاشت بوونەوە و تاڵەبانی بۆ ئەوەی ببێتە سەرکۆماری عێراق، کەوتە تەنازول کردن بۆ بارزانی و هەر ئەوەش بەرە بەرە بوە هۆکاری زاڵبوونی بارزانی بەسەر یەکێتی و هەموو جومگەکانی حکوومەت دا. بەو شێوە ئەگەرچی باشوور لە نێوان پارتی و یەکێتی دابەش بوە، بەلام پشک و دەسەڵاتی پارتی (لە پلە و پایە و دارایی و سامانی گشتی) زۆرترە.

بۆ نیشاندانی ئەوەی کە ئەو هێزە زل و زەبەلاحەی پارتی و یەکێتی هەر شەڕی کورد بە کوردیان پێدەکرێ، هێنانەوەی چەند نمونە بە پێویست دەزانم. لە ساڵی ٢٠١٧ داعەش هێرشی کردە سەر شەنگال بە گوێرەی سەرچاوەکان لانیکەم نزیک بە ١٥٠٠٠ هیزی پارتی لەوێ دەبن. داعەش پاش گرتنی موسڵ، ترسێکی خستبووە نێو سپای عێراق و تەنانەت هێزی حیزبە کوردیەکانیشەوە. بۆیە بە هێزێکی ٥٠٠ کەسیەوە هێرش دەکاتە سەر شەنگال و بێ تەقە(دووبارەی دەکەمەوە بێ تەقە) دەیگرێ. کاتێک داعەش وا بەسووک و ئاسانی شەنگال دەگرێ، بەرەو هەولێر رێدەکەوێ. بێ هێچ لەمپەرێک تا مەخموور دێت. خەبەری هاتنی داعەش بۆ مەخموور دەگاتە هەولێر، دڵە راوکە و هەڵات هەڵاتیش دەکەوێتە هەولێر. بەڵام داعەش بەهۆی نەبوونی هێزی پێویست و هەروەها هەبوونی بنکەیەکی چەند کەسی لە هێزەکانی پ ک ک لەو دەڤەرە، کە پێش بەداعەش دەگرن و تێکیان دەشکێنن، لە مەخموور تێکدەشکێ و بەو شێوە هەولێر لە کەوتن دەرباز دەبێ.

دەگوترێت مەسعوود بارزانی کاتێک داعەش دەگاتە مەخموور، داوا لە تورکیە دەکات لانیکەم بە فرۆکە پشتیوانی بکەن. بەڵام تورکیە کە خۆی باوکی داعەشە، هیچ وەڵامێک ناداتەوە. ئەوسا داوای یارمەتی لە ئێران دەکات. لە هەر حاڵ ئێوارە رۆژی پاش تێکشکانی داعەش لە مەخموور، بەدەستی گریلاکانی پ ک ک، تەلەفزیونەکانی باشوور و لەوانە زمانحاڵی پارتی واتا “کوردستان تیڤی”، دیداری مەسعوود بارزانیان لە بنکەیەکی پ ک ک بڵاوکردەوە کە بۆ نیشاندان بە تورکیە و سپاس و پێزانین سەریانی دابوو. من هەر ئەوکات ئەو دیدارەم بە هەلێکی باش زانی کە بکرێتە هەوێنی تەنایی و نزیکایەتیی نێوان پارتی و پ ک ک. بەڵام بەداخەوە وەدی نەهات.

نموونەی دیکە گرتنەوەی کەرکووک بە دەسکیسی ئێران و بەدەستی حەشدی شەعبی.

لە کاتی گرتنی موسڵ لەلایەن داعەشەوە، سپای عیراق تووشی هەرس و شکستێکی سەرشۆڕانە و سەرسووڕهێنەر هات. میلیاردها دولار چەک و چۆل کەوتە دەستی داعەش و سپایەکی چەند دەهەزار نەفەریی لەشکەری عێراق لەبەریەک هەڵوەشا. ئەوە دەرفەتێکی رەخساند کە هێزەکانی پارتی و یەکێتی، جێگەی سپای عیراق کە لە ناوچە “چێ ناکۆکیەکان” هەڵاتبوون بگرنەوە و ڕایانگەیاند: “مادە ١٤٠ مان خۆمان جێبەجێ کرد” و ئیتر ئەم ناوچانە(بە کەرکووکیشەوە)هەتا هەتایە چۆڵناکرین و بەشێکی جیانەبوە لە هەرێمی کوردستانن.( جێگەی ئاماژەیە مادەی ١٤٠ پسەند کراوی پارلەمانی ئێراقە و لەسەر ناوچە دابراوە کوردیەکانە لە هەرێم بە کەرکووکەوە.). بەڵام وەک دیتمان لە ئوکتوبری ساڵی ٢٠١٧ بە دەسکیسی حکوومەتی ئێران و بەفەرماندەیی قاسم سلێمانی و چرای سەوزی حکوومەتی تورکیە، هێزەکانی حەشدی شەعبی هێرشیان کردە سەر کەرکووک و ناوچە جێناکۆکیەکان و بێجگە لە چەند وردە شەڕ نەبێ، هەموویان لە یەک رۆژدا گرتەوە و دەیان هەزار هێزی یەکێتی و پارتی گەڕانەوە دواوە. ئەڵبەت پێویستە ئەوە باسبکرێ کە یەکێتی لە کەرکووک و زۆرێک لە ناوچە دابڕاوەکان خاوەن هێز و دەسەڵاتی زۆرتر بوو. بەلام بەپێچەوانەی ڕاگەیەندراوە پڕ لە هەڕەشەکانی لەسەر گرتنەوەی کرکووک و ناوچەکانی دیکە ، لە شەوێک دا نزیک بە نیوەی خاکی باشووری کوردستانی پێشکەش بە حکوومەتی عێراق کردەوە.

 تا ئیرە باس لە هێزی چەکدار و تواناییەکان کراوە. من بەهێنانەوەی ئەو چەند نموونە لەو باوەڕەدام کە هێزی چەکداری پارتی و یەکێتی بە رۆح و وەرە و باوەڕی مەلایی و جەلالی پەروەردە کراون ئینسافەن لە شەڕی ناوخۆدا بەوەرە و ئازان بۆ براکوژی. بەڵام بۆ شەڕ لەگەل بێگانە تا ئیستا نیشانیان داوە کە خۆیان لەو شەڕە نادەن و ئەگەریش چەند شەڕێکیان لەگەل داعەش کردبێ، وەک دوناڵد ترامپ وتی: “هێزەکانی کورد بێ پشتیوانی فڕۆکەکانی ئێمە هیچیان پێ ناکرێ”. بۆ ڕاستیی ئەو وتەی ترامپە، من گرتنی ناوچەی هەورامان لەلایەن تێرۆریستە جیهادیە کوردەکان بە نموونە دێنمەوە کە چەند ساڵ لەو ناوچە حکوومەتیان کرد، یەکێتی چەندین جار ویستی هەورامان بگرێتەوە و دەریانپەڕێنی، بەڵام نەیتوانی هەموو هێرشەکانی تێک شکان. بەڵام سەرەنجام ئامریکا بە مووشەکی زەوی بە زەوی، دەریا بە زەوی و بومبارانی فرۆکەی ب.٥٢ و فرۆکەی شەڕکەر دەریپەراندن.

وەک باسم کرد حکومەتی هەرێم ( لە ڕاستی پارتی و یەکێتی)بە پشتیوانی هێزی چەکدار و دامەزراندنی دەسەڵاتێکی پۆلیسی – ئەمنیەتی دەسەڵات بەرێوە دەبەن. هاوکات حکوومەتەکەیان تووشی گەندەڵیی پڕ لە قەیران هاتوە، بە شێوەیەک کە هەموو بەرپرسان خۆیان باسی گەندەڵی دەکەن. نیپۆتیزم(خزم و خزمێنی) وەکو خۆرە بەجەستەی ئەو دەسەڵاتەوە چەسپاوە. دزیی و تاڵان ئیتر شاراوە نییە، هەروەها هەر بەرپرس و فەرماندیەک خاوەن هێزی چەکداری خۆیە و زۆر بەداخەوە عەشیرەگەریی بەتەواوی لە لایەن حکوومەتەوە بووژێندراوەتەوە. هەر خاوەن پلەیەک بیەوێ دەتوانێ خزمی خۆی بە پلەی جۆربەجۆر(وەزیر، ئەفسەر، پێشمەرگەی دێرین و…) خانە نشین بکات. کێشەی بن دیوار یەکێک لە گەورەترین کێشەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستانە و لە هەموو گرینگتر بەهۆی دابەشکردنی باشوور لە نێوان جەلالی و مەلایی، بەرە بەرە باشوور خەریکە لە قەواری نەتەوە(کورد) دەردەچی و دابەش دەبێ بە تایفە و عەشیرە و بەتایبەت حێزب( کە ئێستە رۆڵی عەشیرەیان هەیە) .

پێم باشە لێرەدا گەر زۆر بە کورتیش بوە باسێکی رێباز و سیاسەتی حکوومەتی هەرێم لەگەل دەوڵەتانی ئێران و تورکیە بکەم. ڕاستی ئەوەیە کە لەمبارەشەوە ئێمە خاوەن سیاسەت و رێبازێکی یەکدەست نین. واتا پارتی و یەکێتی هەرکام سیاسەت و رێبازی خۆیان رەچاو دەکەن. هەر ئەوەشە کە چاو لە ناوچەی پارتی(زەرد) بکەین و لەگەل ناوچەی یەکێتی(سەوز) بەراوەردی بکەین دونیایەک جیاوازیان تێدا دەبینین ، تەنیا مەگەر لە یەک خاڵ دا هاو بەش بن، ئەوەیش بێ باوەڕی بە دەسەڵاتی خەڵک و بەئاسانی سەرکوت کردنی هەر ئیعترازێکی کۆمەڵانی خەڵکە. لەباری پێوەندیی دەرەوە، پارتی بەتەواوی چووەتە رێر ڕکێفی دەوڵەتی داگیرکەری تورکیە و خۆی لەگەل هەموو سیاسەتە داگیرکارانە کانی رێكخستوە. بەشێوەیەک کە تورکیە خاکی باشوور داگیر دەکات، خەڵکی باشوور دەکوژێت تا ئیستە تەنانەت یەک ڕاگەیەندراوی ئیعترازی دژ بە تورکیە و تاوانەکانی لە پارتی( هەروەها لە یەکێتی) نەبینراوە. لەولاشەوە دەبینین یەکێتی هەمان رێباز لەبەرابە ئێرانەوە رەچاو دەکات. تا ئەو جێگایە ئێران خەریکە شیعەگەریی لە سلێمانی بەڕێوە دەبات. ئیتر جیا لە دیاریکردنی خەت و رێباز بۆ رێبەرانی یەکێتی و هەروەها دانانی بنکەی جاسووسی و لەهەموو خراپتر، بڵاوەکردنی مادە هۆشبەرەکان بە شێوەی سیستماتیک و رێکخراو و کوشتنی تێکۆشەرانی ڕۆژهەڵاتی. هەر دوو حیزب بەداخەوە لەماوەی دەسەڵاتدارییان دا بە کەڵکوەرگرتن لەو پارە زۆرەی دەستیان کەوتوە(کە لە ڕاستیدا سامانی نیشتمانین)، لەباتی بونیات نانی ئابووریەکی تەندروست و دامەرزاندنی ناوەندی بەرهەم هێنان و دروست کردنی بواری کار و تێکۆشان بۆ خەڵک، کۆمەڵگەیەکی مشەخۆری چآولەدەستیان پێکهێناوە. کە دەبێ چآولە دەست بێ تا نیوە مووچەی پێ دەگات؟؟

کۆتایی:

پاش ئەو باسە دوور و درێژە و پاش هێنانە گۆڕی راو و بۆچوون و رخنەکانم، دووپاتی بکەمەوە کە من بەهیچ شێوەیەک بە داڕمانی حکوومەتی هەرێم خوشحاڵ نابم هیچ، بەڵکوو دڵم وەژان دەکەوێ. هەروەها پێموایە هیچ ئینسانێکی هاونیشتمانیمانی (تەنانەت ئەوانەی وا توندترین رخنە دەگرن) نەک هەر هیوای رووخانی حکوومەتی هەرێم ناخوازن، بەڵکە بە لاواز بوون و بە ناکارامەیی نگران و پەرۆشن. بۆیە بەرێوەبەرانی حکوومەت نابێ وەک دوژمن چاو لە رخنەگران بکەن. بەڵکە دەبێ گوێ لە کەسانی دڵسۆز بگرن و تەنانەت ئەگەر بۆ قازانجی خۆشیان و مانەوەی دەسەڵاتەکەیان بوە، چاکسازیەکی ڕاستەقینە و پێداچوونەوە بە کردار و رێبازی تا ئیستاندا بکەن . رەخنەگر ئاوێنەی کرداری دەسەڵات و رێبەرانی سیاسی‌یە. رەخنەگر بۆ هەر وڵاتێک فرسەتە، نابێ بە هەڕەشە بزانرێت.با رخنەکانیشی پڕژان و بەسۆ بن.

لە کۆتایی دا بۆ ئەوەی هەر رخنەگر نەبووبێتم ئەم پێشنیارانە دەخەمە بەر دیدی خوێنەران و رێبەرانی حکوومەتی هەرێم:

١ . هەموان دەزانن کە هەم پارتی و هەم یەکێتی ساڵانێکی زۆر و ئێستاشی لەگەل بێ، لە زەلکاوی بیری مەلایی و جەلالی‌دا چەقیون. ئەم دیارە نگریسە ئەوە زیاتر لە نیو سەدەیە باشووری کوردستانی ورد و خاش کردوە. تەنانەت شوناسی نەتەوەیی خستوەتە مەترسیەوە و هەموو نەهامەتیەکان (شەڕی ناوخۆیی، بێ‌باوەڕی، بێ هیوایی کۆمەڵانی خەڵک لە دەسەڵات، مل زەبوونی پارتی و یەکێتی لەئاست داگیرکەرانی تورک و ئێرانی و بەفیڕۆچوونی ئابووری و وزەی وڵات) و… بەرهەمی ئەم دیارە نگریسەن. کۆتایی هاتنی یەکجاری بەم دیاردە (مەلایی و جەلالی)هۆکارێکی گەورەی پێشکەوتن دەبێ لە هەموو بوارەکاندا. ئاشکرایە ئەوەش هەروا بە قسە دەستەبەر نابێ و پێویستیی بە ئیرادە و پڕۆژەی جیدییە.

٢ . گەڕانەوەی هەر دوو حیزب بۆ باوەڕ بە خەڵک و دەسەڵاتی خەڵک و دوورکەوتنەوە لە سیستەمی پۆلیسی – ئەمنیەتی و نیزامی گەریی و چەکدار زۆرکردن.

٣ . دوور خستنەوەی حیزب لە دەسەڵات، گەڕانەوەی سامانی گشتی بۆ خەڵک،

٤ . بەرەسمی ناسینی ئازادیی تاک لە کۆمەڵگە، بە رخنەگرانەوە. ئازادیی ئیعتراز و خۆپیشاندانی کۆمەڵانی خەڵک.

٥ . پێکهێنانی سپایەکی نەتەوەیی کە هیچ هەیمنەنەیەکی حێزبی و تایفەیی بەسەرەوە نەبێت. پاڵاوتنی هێزی چەکدار لە خەڵکانی ناسالم لە بوارەکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی.

٦ . دامەرزاندنی ناوەندێکی ڕاگەیەنەریی (تەلەفزیون، رادیۆ، چاپەمەنی و سوسیال میدیا) نەتەوەیی سەربەخۆ لە حیزبی سیاسی.

٧ . بەسیستم کردنی دامودەزگا حوکمی‌یەکان و پالاوتنی گەندەڵکاران.

کۆتایی ئاگۆستی ٢٠٢١

نویتـرین هەواڵ و بابەت


فارسی